STERRENHEMEL

SEPTEMBER

In vier sterrenkaarten wordt de sterrenhemel voor september getoond, telkens voor de vier windstreken. Strikt genomen zijn de kaarten geldig voor de 1ste van de maand om 23 uur of rond de 15e omstreeks 22 uur. Bij de kaarten staat een beschrijving van de voornaamste sterrenbeelden en bijzonderheden welke doorgaans al met het blote oog of kleine verrekijker te zien zijn. Onder de sterrenkaarten staan afbeeldingen zoals de nevels, sterrenhopen of dubbelsterren zich in verrekijkers of kleine telescopen laten zien. Afhankelijk van het gebruikte instrument, het weer, het zicht en de mate van lichtvervuiling in of nabij stad en dorp zullen meer of minder details zichtbaar zijn. Meer informatie en tips om de sterrenbeelden te leren kennen vindt u <hier>.

Noord

Veranderlijke en dubbelster Delta Cephei.	Mizar (M) en Alcor (A) : De nabije begeleider van Mizar is alleen zichtbaar vanaf kleine telescopen.

Het meest markante sterrenbeeld aan de noordelijk sterrenhemel is de Grote Beer. Het is in elk geval een van de bekendste sterrenbeelden en in september staat de steelpan in het noordwesten. De meeste sterren van het steelpannetje behoren tot de zogeheten Ursa Major (=Grote Beer) zwerm. Dit valt het best te vergelijken met een open sterrenhoop. Tot deze zwerm behoren nog enkele andere sterren in andere sterrenbeelden en dat maakt dat de helderste sterren van Grote Beer tot de meest nabije open sterrenhoop behoren en gelegen is op een afstand van rond de 100 lichtjaar.
In de knik van het steeltje staat de ster Mizar. Met een verrekijker is goed te zien dat Mizar een dubbelster is. Vlak daarbij staat Alcor. In heldere nachten en in een donkere omgeving is Alcor ook met het blote oog zichtbaar. Een kleine telescoop laat zien dat er vlak bij Mizar nog een klein sterretje staat; Mizar A is de hoofdster en Mizar B de begeleider. Zowel Alcor als Mizar B draaien rond Mizar. Alcor doet er ongeveer 800.000 jaar over en Mizar B ongeveer 10.000 jaar. Nauwkeurig onderzoek toont aan dat de baan van Mizar B kleine schommelingen vertoont, wat toegeschreven wordt aan een onzichtbare begeleider die rond Mizar B draait. Alle beschreven sterren zijn ook nog eens spectroscopische dubbelsterren, wat inhoud dat het gehele systeem uit 7 sterren sterren bestaat. Het gehele complex staat op 78 lichtjaar tot de aarde.
Als we denkbeeldig de lijn van de buitenste twee heldere sterren van de Grote Beer ongeveer 4,5 keer verlengen dan komen we uit bij de Poolster, de helderste ster van het sterrenbeeld de Kleine Beer; (klik op de afbeelding links voor een groter formaat).
De Grote - en Kleine Beer zijn beiden circumpolaire sterrenbeelden, dat wil zeggen: beiden zijn het gehele jaar zichtbaar. Ook de sage bij deze sterrenbeelden getuigen hiervan: God Jupiter heeft een snabbeltje met de beeldschone Callisto. In deze Romaanse sage neemt de Juno, een van Jupiter's vrouwen, wraak. Zij verandert Callisto en haar zoon in beren. De beren worden vervolgens ook nog eens vervloekt door Juno: Eeuwig zullen ze rond de pool lopen, zonder ook maar even te mogen rusten.
In het hoge noorden is een sterrenbeeld te zien in de vorm van een huisje: Cepheus. Links onder in het huisje staat Delta Cephei, een veranderlijke ster. De ster pulseert; de diameter is daarbij variabel en de ster krimpt en zet uit in een periode van 5,4 dagen. Deze ster staat model voor de zogeheten Cepheïden. Bij dit type sterren wordt de ster periodiek helderder of lichtzwakker. Vlak bij Delta Cephei staat nog een minder heldere begeleider, deze is al zichtbaar in een verrekijker.

Het zuidwestelijke deel van Cepheus. De drie sterren Delta, Epsilon en Zeta Cephei tonen zich in hetzelfde beeldveld van de verrekijker. Delta Cephei is de veranderlijke. De animatie, klik op de afbeelding, laat de wisseling in helderheid zien tussen minimum en maximum (Slooh).

Vlak bij Cepheus staat een groepje sterren in een M of W-vorm: Cassiopeia.

Oost

M 31	M 34	Mel 20, De heldere ster links boven van het midden is Alpha Perseus. (Klik op de afbeelding voor een groter formaat)	Dubbele sterrenhopen h en Chi Perseus

Met de helderste ster van Perseus erbij staat in het oosten een lange rij van 5 ongeveer even heldere sterren, op een gelijke afstand in een flauwe boog naast elkaar. In de figuur links is dat schematisch weergegeven. We beginnen bij de helderste ster in het hart van de "Mercedes-ster"; het sterrenbeeld Perseus. Via de blauwe lijn komen we bij Andromeda uit (rood). Met de gele lijn in Pegasus wordt het "spoor van de vijf sterren" gecompletiseerd.
Andromeda is vooral beroemd vanwege de nevelvlek die in het sterrenbeeld gevonden kan worden. Vanuit de middelste ster in het spoor van de vijf sterren staat in de binnenbocht een iets minder helder sterretje. Verleng deze afstand twee keer (groene lijn) om uit te komen bij de Andromedanevel (M 31). De nevel is met het blote oog al te zien en in de verrekijker lijkt het op een difuus sigaarvormig vlekje. Toch is dit een sterrenstelsel, zoals de Melkweg, maar dan van opzij gezien. Het staat op 2,2 miljoen lichtjaar en is 1,5 x zo groot als ons eigen Melkwegstelsel.
Rechts van Andromeda zien we een groot vierkant (de vierde en vijfde ster vormen één zijde, gele lijn); dat zijn de voornaamste sterren van het sterrenbeeld Pegasus (paars). Dit vierkant wordt ook wel het herfstvierkant genoemd. Merk op dat er in het vierkant vrijwel niets te vinden is!
Aan het andere uiteinde staat Perseus: met een beetje fantasie lijkt het sterrenbeeld wat een Mercedes-ster. De helderste ster in het hart van de Mercedes-ster, Alpha Perseus, maakt deel uit van een fraaie open sterrenhoop (Mel 20), die zich in concentreert in de linker tak van de "Mercedes-ster". Deze wijde sterrenhoop is vooral in verrekijkers al goed te zien en staat op 750 lichtjaar afstand.
Volgen we vanaf Alpha Perseus het lijntje met sterren richting Cassiopeia dan vinden we aan het uiteinde de beroemde fraaie dubbelvormige sterrenhoop h en chi Perseus. Beiden staan op 8.000 lichtjaar en beiden bestaan uit 300 tot 350 sterren. Op donkere en heldere plaatsen is de dubbelhoop met het blote oog al te zien.
Volgen we de laatste poot dan staat in de nabijheid van de ster Algol nog een open sterrenhoop die in verrekijkers goed waar te nemen is: M34. Deze groep staat op 1.400 lichtjaar en bevat 80 sterren.
Algol is een dubbelster, maar dat kan alleen waargenomen worden omdat de helderheid varieert. Telkens wanneer de donkere begeleider voor zijn heldere metgezel staat neemt de helderheid af. Deze helderheidsafname duurt bijna 10 uur en treedt elke 2,8 dagen op. Het zijn twee sterren die ongeveer 3,4 x zo groot zijn als de zon en op een onderlinge afstand van 10,8 miljoen km staan. De helderheidsvariaties zijn met het blote oog al waarneembaar. Wanneer u klikt op de afbeelding rechts, dan ziet u hoe beide sterren om elkaar heendraaien.

Zuid

Albireo	Omicron Cygni	M 8	M 22
M 23	M 24	M 25	M 29 naast Schedir

Het meest opmerkelijke kenmerk aan de zuidelijke hemel is de sprekende band van de Melkweg die vanuit het zuidwesten via het Zenit tot in het noordoosten te volgen is. Bij de zuidwestelijke horizon, in het sterrenbeeld de Schutter, bevindt zich het centrum van de Melkweg. Het is de moeite om het gebied af te zoeken met een verrekijker. Voor meer details en tips over het waarnemen van de Melkweg met de verrekijker kunt u <hier> terecht. De Schutter is dan ook rijk aan sterrenhopen en gasnevels. De helderste en fraaiste nevel in dit gebied is M 8, een gasnevel met daarbinnen een open sterrenhoop. De gassen worden door de aanwezige sterren opgelicht. In de nevel is met een verrekijker ook een donkere baan te zien, de lagune en daar dankt de nevel ook zijn naam aan: Lagunenevel. Tijdens donkere nachten kan de nevel ook met het blote oog worden gezien als een diffuse vlek. M 22 is een grote bolvormige sterrenhoop bestaande uit een half miljoen sterren. Deze bolhoop is groter dan de M 13 in Hercules, maar M 22 wordt afgeschermd door een gaswolk die als een gordijn voor de nevel staat. Verder staan er nog vele open sterrenhopen in de Schutter. Op 2.100 lichtjaar staat de M 23 en bestaat uit 100 sterren. M 24 is een dicht sterveld in het centrum van de Melkweg op 10.000 lichtjaar en M 25 ten slotte is ook een prachtige sterrenhoop in een verrekijker. Deze sterrenhoop bestaat uit 600 sterren, staat een weinig ten oosten van M 24 en is zelfs met het blote oog te zien buiten stad en dorp op donkere plekken.
Volgen we de Melkweg naar boven dan komen we uit bij de Arend en nog wat verder in de baan van de Melkweg staat het kruis van de Zwaan.
Hoog in het zuiden staan drie heldere sterren; Deneb, Wega en Altair. Deze drie sterren vormen de zogeheten zomerdriehoek en leiden naar de sterrenbeelden de Zwaan, de Lier en de Arend. De zomerdriehoek is zichtbaar van juni tot in oktober.
Deneb is de helderste ster van de Zwaan. Deneb is de helderste ster van het sterrenbeeld de Zwaan. De lichtkracht is 300.000 x groter als onze zon en zijn diameter is 260 x de zonsdiameter. De oppervlakte temperatuur bedraagt 8.400 K en de ster staat op 3.300 lichtjaar afstand. De Zwaan ligt midden in de Melkweg en daarom is gewoon wat 'surfen', of liever sterhoppen met de verrekijker al een leuke ervaring die heel wat fraaie objecten en dichte stervelden oplevert. Voor meer details en tips over het waarnemen van de Melkweg met de verrekijker in deze hemelstreek kunt u <hier> terecht. Deze hemelstreek kent zoveel leuke dubbelsterren en sterrenhopen voor de verrekijker dat we ons echt moeten beperken. Een weinig boven Deneb staan twee ongeveer even heldere sterren: Omicron Cygni. De onderste (richting centrum van de Zwaan) is de meest interessante, dat is omicron1 Cygni. De andere is omicron2 Cygni. Tesamen vormen deze een optisch dubbelsterren systeem en zijn met het blote oog goed te onderscheiden. Omicron1 Cygni staat op 1.125 lichtjaar en is de meest interessante van de twee, omdat deze in de verrekijker al oplost in een drievoudig optische dubbelster. De hoofdster staat op 1.350 lichtjaar zijn helderste begeleider staat op 717 lichtjaar. Vlak naast de hoofdster, aan de andere zijde, staat nog een lichtzwakke begeleider. Deze ster staat op 1.720 lichtjaar. Een andere fraaie dubbelster is Albireo. Naast de roodachtige hoofdster staat een zwakkere blauwe ster. In een wat zwaardere verrekijker of kleine telescoop is de dubbelster al goed te zien. De heldere ster midden in het kruis luistert naar de naam Schedir en vlak bij deze ster staat M 29. Een open sterrenhoop van 20 sterren op 3.100 lichtjaar. Het kost iets meer moeite om deze sterrenhoop in de achtergrond van de Melkweg te onderscheiden.
De Lier is een klein sterrenbeeld en staat tussen Zwaan en Hercules. De heldere ster Vega of Wega kan niet missen en het kleine scheefgetokken vierkant daaronder evenmin. Wega staat op 25 lichtjaar en is 61 x helderder als de zon en 3 x zo groot. De oppervlakte temperatuur bedraagt 8.900 K.
In het zuidwesten staat het sterrenbeeld de Arend. De voornaamste van de Arend is Altair, een ster bijna 2 keer zo groot als de zon op aan afstand van 17 lichtjaar. De lichtsterkte is 12 x zo groot als de zon en de oppervlakte temperatuur van deze ster bedraagt 7.800 K.

West

M 13

Het sterrenbeeld Ossenhoeder staat laag in het westen. Dit sterrenbeeld is gemakkelijk te herkennen aan de vorm die wat op een vlieger lijkt. Arcturus is de helderste ster van dit sterrenbeeld. De ster kan eenvoudig gevonden worden door de boog van het steeltje van de Grote Beer te verlengen.
Arcturus is een rode reus met een diameter die 34 x groter is dan de zon en 300 x meer licht uitstraalt. Diens oppervlakte temperatuur bedraagt 4.100 K. De ster staat op een afstand van 37 lichtjaar.
Boven de Ossenhoeder staat Hercules. Het centrale deel van dit sterrenbeeld bestaat uit een kleine ruit: Hercules. In Hercules staat een fraaie bolvormige sterrenhoop (M 13) die heel gemakkelijk met een verrekijker op te sporen is: Uitgaande van de ster rechts boven in ruit staat M 13 op ongeveer 1/3 afstand tot de volgende ster van de ruit op die as. Dit sterrenstelsel staat op een afstand van 23.000 lichtjaar en bestaat uit ten minste honderdduizend sterren.
Voor de oosprong van de naam Hercules moeten we terug naar de oude Sumerianen in Mesapotemia 3.000 BC. Op hun oude kleitabletten staat deze groep sterren bekend als "de knieler", vertegenwoordigd door de oorlogsgod Ninurta: de bedwinger van de zevenkoppige gevleugelde draak. De draak omvatte het huidige sterrenbeeld Draak met daarbij Cepheus en de Zwaan als vleugels. Tijdens de heerschappij van de Grieken en Romeinen ging de oorpronkelijke verhaallijn verloren en kreeg de sterke held van de Romeinen de naam Hercules.
Tussen Hercules en de Ossenhoeder staat een kleine, doch opvallende boog, van sterren: De Noorderkroon. Westelijk van Hercules vinden we hoog in het noordwesten de Draak. Oostelijk van Hercules, in het zuidoosten staat het sterrenbeeld Slangerdrager met de Slang. De Slangendrager houdt de Slang vast. Daar waar de Slang voor het lijf van de Slangendrager loopt, is het sterrenbeeld onderbroken. De Slang is daardoor het enigste sterrenbeeld wat uit twee afzonderlijke stukken bestaat. Tussen dit sterrenbeeld de Ossen-hoeder staat een kleine, doch opvallende boog, van sterren: De Noorderkroon.
Als we de lijnen van de zomerdriehoek spiegelen om de as Wega-Altair, dan komen we uit bij de helderste ster van het sterrenbeeld Slangendrager. Dit sterrenbeeld staat nu in het zuidwesten. Qua vorm lijkt het sterrenbeeld op een vuilniszak. De Slangendrager houdt de Slang vast. Daar waar de Slang voor het lijf van de Slangendrager loopt, is het sterrenbeeld onderbroken. De Slang is daardoor het enigste sterrenbeeld wat uit twee afzonderlijke stukken bestaat.